Terra queimada é un termo militar que consiste en arrasar con todo, destruír o que poida ser de utilidade. Lembramos a lenda de que sobre as ruínas de Cartago tras a terceira guerra púnica os romanos sementaron sal coa finalidade de que na antiga e próspera capital da república cartaxinesa non medrara nunca máis nada. Arrasouse daquela un pobo e con el unha identidade.
Algo semellante padecemos en Galicia cando o noso rural se transforma en terra queimada, non só polas vagas de lumes que devoran a paisaxe do país ano si e ano tamén, senón polo escenario que supón ver esa parte de Galicia que esmorece, que avellenta a pasos axigantados. Un pobo e unha identidade que amortece, que desaparece.
Sobre todo iso fálanos Ramón Caride nesta obra de enxeñería que é Terra queimada, publicada por Edicións Embora. A deleiba do mundo rural, historias agochadas dende a guerra civil, a explotación forestal ou a trata de mulleres mestúranse con gavelas carlistas nunha novela que ten como marco esa Galicia tan afastada das cidades. Caride é quen de fiar maxistralmente diferentes temáticas e recursos, saltando dun a outro case que sen nos decatar. Terra queimada é unha novela pola que transitamos sen alento.
Ramón Caride, que se move como poucos no relato curto, volve demostrar aquí a súa mestría para artellar e unir diferentes historias, porque Terra queimada é unha novela curta, unha grande novela curta.
Estamos en Terra queimada ante unha novela breve pero argallada con diferentes fíos argumentais, con moitos personaxes. Un relato que exhala unha grande intensidade. Poderíamos considerar a Galicia rural como o nexo común de todas esas historias que transitan ao longo do libro?
Eu son moi fan do filme Vidas cruzadas, que está inspirado nos relatos de [Raymond] Carver, ou de Nueve vidas, o filme dirixido por Rodrigo García Barcha, o fillo de García Márquez, onde diferentes personaxes conflúen nun momento determinado pero logo nunca máis volven atoparse. Historias moi distintas pero que acontecen no mesmo sitio. Isto é un pouco o que define a vida, estamos no mesmo lugar pero o mundo discorre de diferente xeito para cada un de nós.
Por outra banda xa na miña primeira novela, Soños eléctricos* concorrían varias historias a través do libro. É unha característica da miña escrita e en Terra queimada pasa o mesmo, amósanse diferentes relatos na mesma narración, velaí está o suceso da guerrilla carlista, onde me interesaba moito o tema dos guerrilleiros no Paraño. Logo aparece a historia dos catro vellos que están xogando ás cartas, onde “parece” que non vai pasar nada. Asoman as personaxes de Sawa e do piloto do helicóptero, no cal abordo o tema de emigración pero serve tamén para lle dar unha volta ao tema do rural, que por unha banda esmorece, é abandonado, pero tamén no rural principian outro tipo de historias.
Se colles todo o anterior e dáslles unha volta e outra, ao final atopas ao fío que as xungue a todas: o lugar onde acontecen.
*Publicada no ano 1992 por Xerais e gañadora do premio Blanco Amor de novela.
Daquela como definiría vostede Terra queimada? Como unha historia? Como un feixe de relatos?...
A min non me preocupan moito as definicións. Se miras por exemplo Liquidación de existencias* é un libro que na aparencia son relatos pero hai tamén unha novela curta que vai atravesando todo. Ten unha estrutura mixta. Non é unha novela porque non ten un esqueleto unitario pero tampouco é un libro de relatos como si acontece en Flash-Black**, por exemplo. Eu gusto mais do formato que da definición en si.
* Liquidación de exitencias (Xerais, 2016).
** Publicado por Urco en 2014.
Un dos cadros que nos amosa en Terra queimada e a deleiba do mundo rural. Un mundo que esmorece, que envellece como os catro xogadores de cartas coa que arranca a novela. Que -en definitiva- desaparece.
No que vas ao interior de Galicia, ou te afastas un pouco da costa ou das cidades grandes, isto é o que hai no país. Unha poboación envellecida que está como esperando algo pero que en realidade non agarda por nada, porque saben que ese mundo, o seu mundo, vai desaparecer con eles. Esa é a imaxe, pasar o tempo xogando á baralla. É unha maneira de arrincar a novela, unha paisaxe onde –aparentemente- non pasa nada. Catro persoas, avellentadas, que parece que xa viviron todo e que, como dicía antes, nada axitará as súas vidas.
Eu reivindico moito, á hora de facer literatura, o anódino, a tensión que hai no cotiá. Mira a túa vida, mira a miña vida, seguramente non nos pasen cousas transcendentes a meirande parte do tempo, pero sen embargo, as poucas arroutadas ou os únicos momentos singulares que se apartan da vulgaridade, non teñen sentido se non consideras o resto.
Velaí a razón pola que eu principiei a novela con eses homes, con esa acción de xogar á baralla. É unha estampa.
Vostede procede do concello de Cea, unha zona que doadamente podería reflectirse en Terra queimada. De que xeito o contexto familiar e paisaxístico no que medrou transformouse na escrita desta novela curta? Que importancia tivo o factor sentimental á hora de escribir?.
Unha historia sempre hai que escribila dende a emoción, entendo eu. Escribir, polo menos no meu caso, implícate como persoa, introduces a memoria e incluso o teu estado emocional. A ver, nun primeiro momento a historia é imaxinaria, pero claro, velaí está a corta dos piñeiros, que eu coñezo ben porque viñan cortar madeira aos meus pais. Aquí na novela chámase Ramón, non me lembro como se chamaba daquela o tipo pero mentalmente teño na cabeza a súa imaxe moi nítida. Eu recordo a Tereixa, cando neno, que tiña unha taberna... Todo isto ao final vas revivindo cousas, lembras e imaxinas outras... e todo isto vai xuntándose. E seguramente máis cousas. Os topónimos proceden de Terra de Montes e da zona do Carballiño. Reflíctese claramente o Paraño pero estamos en Terra queimada ante unha Terra de Montes un pouco imaxinaria.
A novela como terreo da exploración, a pesares de sufrir vagas de incendios todos os anos, e este ano en concreto con especial virulencia, a risco de equivocarme, non lembro outro libro que tratara este tema, velaí unha das ancoraxes coa realidade en Terra queimada.
O fenómeno dos incendios é relativamente novo, dos últimos cincuenta anos. Eu teño agora 60 anos e vivín ata os dez nunha aldea como a que se conta en Terra queimada. Daquela un incendio era algo excepcional e cando acontecía acudía todo o mundo a apagalo. Despois foi o grande despoboamento do rural, co conseguinte abandono dos montes, o sotobosque inzouse de matagueira, que propaga moito os incendios. Claro, o lume está ligado ao abandono do rural. E sobre isto si que me documentei moito, e curiosamente houbo relatorios en congresos sobre enxeñería forestal, onde se afirmaba que o produto principal do monte galego non é a madeira, senón os incendios. Isto é, a actividade económica esencial dos montes galegos é apagar lumes. Polo tanto, cando algo é economicamente rendible mantense ese fenómeno.
Os lugares onde empezou algo de gandaría extensiva, meter neses lugares porcos, vacas ou algún tipo de gando autóctono -a miña muller é de Maceda, onde hai diso- non teñen tanto incendio.
Cando hai xente no rural este non arde tanto, pero estando como está, sen xente enraizada nesa paisaxe como pasaba antes, é unha cousa como de terra de ninguén.
Tamén é a metáfora dunha perda. A perda da identidade, a perda da historia.
Erramos como sociedade deixar esmorecer así o país? Estamos dispostos a aceptar o esquecemento?
Este é un fenómeno universal, non só de aquí, do país. Está ligado co paso do campo á cidade. Dáse en todo o mundo. Eu véxoo como algo normal, a vida da cidade é moito máis cómoda que a vida no campo, onde se traballa arreo. Por iso tampouco hai que culpabilizarnos, a xente quere vivir coa maior das comodidades, darlles un futuro mellor aos fillos, e evidentemente na agricultura de subsistencia non hai diso.
Onde poida que erremos é que tendo uns recursos naturais potentes non sexamos capaces de levar a xente nova ao agro para que traballen nunhas condicións novas, afastadas do xeito en que choiaron os nosos pais ou avós. Fáltanos ter conciencia dos valores nosos. Velaí están todas esas aldeas abandonadas onde un bo día chegan uns ingleses ou uns madrileños e montan algo para turismo rural, onde sacan proveito das castañas ou dos cogumelos, etc. É curioso que sempre sexa xente da cidade. Niso si que tivemos un fallo grande. Velaí está o futuro, porque as cidades vanse colapsar. En Galiza temos moito espazo baleiro. Temos un pais onde creo que moita xente non ve o potencial que ten. Eu non son moi partidario do concepto da culpa. Non gusto de pensar nos fallos pero si de pensar en como reverter esa situación.
Pon vostede en Terra queimada cara á lacra da trata de mulleres na figura de Sawa, unha inmigrante obrigada a se prostituír nun antro do lugar.
Esta é unha cousa penosa e lamentable. Agora estamos moi sensibilizados contra a violencia de xénero cando unha muller á asasinada pola súa parella, pero se ti abres un xornal calquera vas ver que as páxinas de contactos son como un catálogo de mulleres. O feito de existir un negocio sobre iso, e que a ninguén lle repugne, é terrible. Non son mulleres que fagan iso libremente senón que son mulleres explotadas que viven en condicións de escravitude. Iso para min é terrorismo, terrorismo contra as mulleres, pero parece que non ten tanto delito cando é unha cousa tremenda.
E trasladado iso a Terra queimada é como pasa por tantas zonas de Galicia, onde non hai nada e de repente ves que o que si hai é un prostíbulo. E a xente sabe que é un prostíbulo, que saben en que condicións están as mulleres, o que se fai... é non se fai nada! Non entendo a tolerancia que hai sobre isto.
Outras das ancoraxes coa realidade é a industria da madeira, tan prolífica e polémica en Galicia; tamén atopamos en Terra queimada unha historia de rancor e vinganza agochada dende tempos da guerra civil. Como conseguiu axustar ao fío argumental tal cantidade e variada de historias?
A técnica que eu emprego son os personaxes. Cada personaxe está presente en máis dunha historia. Que é como acontece na realidade, onde cada un de nós estamos no mundo pero estamos en contacto con xente de mundos moi diferentes ao noso. Intento contar sobre o que pasa. A realidade é múltiple.
Eu creo que todos os personaxes teñen a súa razón, e iso é o que lle dá o toque á novela.
Por outra banda, a literatura é romper barreiras. Sempre trato de dar ás miñas historias amenidade e empregar distintos recursos. Unha novela contada dunha única maneira abúrreme un pouco (habendo de todo, claro). A min gústame empezar un capítulo e non saber de que xeito vai ser contado formalmente.
E outra cousa que quería contar é o que non se conta. Atráeme o haiku e outras expresións breves na poesía, e incluso no relato. Gústame Cortázar, onde conta algo pero o realmente importante é o que non conta e ti tes que imaxinalo. Eu son moito desta escola. Unha das cousas bonitas de meter moitas historias é que non as rematas. Non é doado, pero dá moita graza á escrita, porque pos aos personaxes fronte a vida, e na vida sempre hai que improvisar.
Entre esas historias destaca a anécdota da gavela do Meteco, un bandido carlista, salvaxe, moi afastado doutros arquetipos de bandoleiros como Pepa a Loba ou o catalán Serrallonga.
O bandoleiro é como o maquis que houbo tras a Guerra Civil. Era xente que sobrevivía. As veces ten algunha motivación política, velaí está o caso de Seoane Gayoso que volve do exilio para reorganizar a guerrilla. Pero o bandoleiro/guerrilleiro está no monte porque se sae del mátano, simplemente. E entón aquel xeito de vivir lévao ao non ter límites. Se a súa vida pode acabar en calquera momento tampouco vai parar a pensar se se ten que levar por diante ou non a tal tipo. Creo que logo o bandoleiro é moi violento pola propia historia que ten, é unha persoa que non ten nada que perder. Acontece que polo xeral é un personaxe que vai contra o sistema, contra o poder, que o manca, e a xente revísteo duns resgos como de benfeitores. De todos os xeitos, o Meteco de Terra queimada é un bandoleiro carlista, e este sempre foi un país dun enfrontamento eterno entre liberais e tradicionais.
A historia do Meteco e a súa gavela é como unha historia paralela á novela e sen dúbida é a que ten máis peso. Eu pensara no seu momento facer unha crónica xeracional da Terra de Montes pero érame moito, polo que nun principio eu concibira como unha novela extensa quedou bastante ben en Terra queimada a través do recurso do conto contado, onde Elixio, como bo contador que é, conta aos compañeiros a historia do que lle pasou ao seu avó. Está o Meteco, que é o guerrilleiro, pero están tamén os arrieiros, que teñen a súa propia historia para contar.
Estiveron ou ten vostede constancia dalgunha historia que esta xente estivera polos montes de Cea, do Paraño?
Bandoleiros carlistas non , pero eu, que nacín no ano 57, lembro escoitar falar a miña avoa de que polo monte andaban os “atracadores”...
Sobre as gavelas de bandoleiros sei que existiron, non sei se no Paraño houbo algunha, lembro ler algo de Marcos Valcárcel sobre isto, pero o caso do Meteco é totalmente imaxinario. E o que si é real son esas casas onde paraban os arrieiros a descansar e a durmir, que aínda se conservan. Xaquín Lorenzo ten os planos no seu libro da historia de Galicia.
Actualmente o Paraño está partido en dous pola estrada, pero daquela debía ser moi duro, con varios metros de neve no inverno. Podía pasarte calquera cousa. Realmente ser arrieiro era un traballo duro e perigoso.
Cando se escribe unha novela coral como esta. Hai que ter moi claro dende o comezo da escrita a estrutura que vai coller ou pode que xurda polo medio algunha cousa ou historia nova?
Hai que ter unha idea, pero tampouco ten por que ser unha idea moi concreta. Está ben a anarquía, pero só nun primeiro momento.
Sempre planificas: quero escribir sobre isto. Planificas tamén parar, porque se non a novela medra por de máis. Neste caso tiña varias historias en mente, de feito de todas esas historias saquei dous libros, como che comentaba, pero tes que lle dar forma.
A estrutura do libro sería as cousas que poden pasar nun lugar onde non pasa nada. Un lugar onde pasaron cousas e nas que pasarán cousas. Empecei co Meteco, logo a outra historia cos piñeiros, como se relacionan unhas historias con outras... A universalidade. E a partir de aí vas construíndo.
Tras case que monopolizar a temática da literatura galega en boa parte do século pasado creo que agora estamos a vivir o efecto contrario. Este abandono da temática rural na literatura galega é reflexo dunha sociedade que parece dar de costas tamén a ese mundo?
Falabas antes sobre a ausencia dos incendios na literatura galega. Por que non hai ese tipo de historias? Porque á xente non lle parece un tema ou un mundo interesante, cando realmente non é así. Mira, eu vivín unha temporada, hai moitos tempo, en Navalcarnero, daquela unha vila moi pequena. Eu lembro actuar aí a José Luís Coll, de Tip y Coll, e de dicir algo así como: eu vivo en Madrid, pero é moito máis interesante ser de Navalcarnero. Ser de Navalcarnero pódeo dicir moi pouca xente, de Madrid son millóns de persoas, pero de Navalcarnero non. Quero dicir con isto que estamos vivindo unha globalización moi mal entendida, estamos nunha cultura global, pero a esa cultura global ti tes que lle aportar algo.
De todos os xeitos, eu non acredito nas historias rurais ou urbanas. Creo que ao final cada un ten que contar a súa historia.
Santiago de Compostela, decembro 2017