A II República supuxo un claro avance tanto a nivel educativo como cultural. A creación de bibliotecas para ofrecer un espazo de coñecemento para os cidadáns converteuse nunha das prioridades do novo réxime democrático. En Galicia creáronse máis de catrocentas pequenas bibliotecas que constituíron un innovador modelo de acceso á lectura e un novo concepto de biblioteca. Se ata entón estas eran centros elitistas e meros depósitos de libros, na II República abríronse a toda a poboación nunha moderna concepción de espazo común. O estoupido da Guerra Civil acabou co sono dunha sociedade instruída e con pensamento propio. A eliminación das escolas e das bibliotecas sumiu a Galicia e ao resto do Estado español nun período de tebras e de retroceso cultural do que aínda nos estamos repoñendo.

Francisco Xavier Redondo Abal nos ofrece en O fulgor e as tebras. As bibliotecas na Galiza da II República e a súa destrución durante a Guerra Civil (Laiovento) un esclarecedor e aterrador estudo sobre un soño e a súa posterior aniquilación a mans da barbarie. Velaquí a historia do que puido e non chegou a ser. 

 

---

 

 

Presenta n'O fulgor e as tebras unha investigación sobre as bibliotecas de Galicia nun período moi determinado de tempo, o que vai desde a constitución da II República ata o levantamento militar. ¿Qué foi o que o levou a tratar este tema?

Orixinariamente O fulgor e as tebras naceu por unha curiosidade persoal. Decateime de que non se publicara nada sobre as bibliotecas galegas durante a II República e partindo dese punto comecei a investigar. Nun principio non me imaxinaba que esa inquedanza persoal finalizaría na publicación deste libro.

 

¿Existe moita documentación sobre a creación de bibliotecas nesta etapa histórica?

A documentación deste libro procede de moitas fontes, como do Arquivo de Reino de Galiza, do Histórico Provincial de Pontevedra, da Universidade, ... pero principalmente do Arquivo Xeral da Administración, sito en Alcalá de Henares, no cal atopei a maior parte da información. A partires de toda esa documentación xa puiden diferenciar as dúas parte que compoñen o libro: o fulgor da etapa republicana e as tebras tras o levantamento fascista.

 

Comentabas o devezo por coñecer o que pasara coas bibliotecas en Galicia antes e despois do golpe militar do 36. ¿Cómo estruturaches, ou máis ben como definiches os diferentes contidos de fulgor e de tebras?

A miña primeira intención foi investigar onde estaban localizadas as bibliotecas e cales eran os obxectivos que pretendían acadar as autoridades republicanas coa elaboración dese mapa bibliotecario que se creou tanto no Estado español como en Galiza.

O primeiro obxectivo deste libro vai por aí. Tras as eleccións do 12 de abril, as forzas republicanas decatáronse de que gañaran nas cidades pero non no medio rural. Eles consideraron que no rural asentábase a meirande parte da poboación que non sabía nin ler nin escribir. Era polo tanto necesario, para asentar un Estado republicano e democrático, instruír a esa poboación. Por outra banda os dirixentes republicanos procedían da Institución Libre de Ensinanza, participaban da idea dunha sociedade instruída para situar ao país no século XX. Velaí tes a xente como Domingo Barnés, a Machado, a Cossío... e tantos outros dedicados a impulsar o acceso á cultura sen ningún tipo de aspecto discriminatorio. Todos eles o fixeron por convicción propia.

Habería que trasladarnos mentalmente aos anos trinta para ver a situación. A II República promoveu unha reacción contra o réxime anterior de Primo de Rivera, desenvolveuse unha especie de revolución pacífica. Para esa revolución necesitaban contar co apoio dunha masa popular, dun pobo que estivera instruído con capacidade de pensamento propio para non volver a caer nunha ditadura como a anterior.

 

¿Qué papel xogaron as bibliotecas dentro desa revolución cultural?

Precisamente unha cousa moi salientable das autoridades republicanas era a importancia outorgada á creación de bibliotecas e á lectura, moito máis que a dedicada á formación de mestres ou ao levantamento de novas escolas. Os investimentos en bibliotecas, libros e formación de bibliotecarios foron bestiais. En moi pouco tempo executaron centos de bibliotecas, principalmente en lugares illados ou mal comunicados, polo que moita xente con dificultades de relación con outros lugares de repente tiñan a súa propia biblioteca na aldea.

 

A comezos dos anos 30 o analfabetismo superaba o 40 %. Indicas en O fulgor e as tebras unha relación das bibliotecas situadas en Liceos, Ateneos, Sociedades, Confrarías de Pescadores... Organizacións e asociacións localizadas tanto en cidades como en vilas do rural. ¿Cal era o perfil do usuario desas bibliotecas?

Iso é moi complicado de saber, pero se partimos que sindicatos, partidos políticos e outras organizacións de clase instauraron desde comezos de século aulas nocturnas para os traballadores xa nos podemos facer unha idea dos seus perfís.

Todas esas organizacións tiñan moi presente que a autoinstrución, a autoeducación, era moi importante para a liberación da clase proletaria. Para iso as bibliotecas son ferramentas fundamentais. Polo tanto comezan a meter libros nas súas bibliotecas.

Porén estas bibliotecas non eran pechadas, estaban abertas a toda a poboación. Quen quixera podía levar un libro. Eran, por vez primeira, bibliotecas non elitistas, non discriminatorias e non eruditas. Os seus fondos estaban actualizados con literatura moderna, dicionarios, enciclopedias... e de acceso libre.

 

As bibliotecas populares creadas polas Misións Pedagóxicas durante a II República constituíron un novo modelo bibliotecario -que seguramente estaría vixente de continuar hoxe- abrindo as bibliotecas localizadas nas escolas a toda a poboación. Sen embargo, esta medida tivo o rexeitamento nalgúns lugares da propia poboación ou por parte dos poderes públicos.

En Galiza o caciquismo perviviu durante moito tempo, incluso despois do cambio de réxime. As formas e as mentalidades non cambian dun día para outro...

Vicens de la Llave, inspector bibliotecario profesional e membro do corpo facultativo de bibliotecarios dicía, cando visitaba algúns dos lugares onde se instaurou unha biblioteca, que mentres nalgúns sitios funcionaban moi ben, había outros onde os propios poderes locais poñían moitas trabas para o seu bo funcionamento, chegando incluso ao rexeitamento da propia poboación.

Hai que ter en conta que non é chegar, construír unha biblioteca e enviar un lote de libros onde antes non había. Todo ese proceso require unha continuidade: difundir a cultura, traballar coa xente, animalos á lectura... De la Llave laiábase de que había poderes caciquís (ao igual que algunhas clases militares, xerárquicas, relixiosas...) que non vían cos bos ollos a difusión do libro e da lectura. É algo normal de entender porque ía en contra dos seus propios intereses de clase de toda a vida.

 

Un claro exemplo do retraso educativo e cultural do rural na Galicia daquela época ven manifestado polo investimento, por parte dun feixe de emigrantes concienciados do valor da cultura para o progreso, en escolas e bibliotecas.

Esa xente unha vez que emigran e se asentan en América crean sociedades segundo a súa procedencia; velaí están as agrupacións de emigrantes de Muros, de Silleda e tantas outras. Unha cousa a destacar é que todas esas remesas de cartos que enviaban aos seus lugares de orixe para a creación das chamadas escolas de emigrantes facíano non tanto para evitar a emigración, senón para que a xente das súas aldeas, no caso de que tivesen que emigrar, fixérano con cultura e non ocuparan, cando marcharan, os postos de traballo máis baixos.

Un feito moi interesante é que moitas desas escolas foron creadas novas e todas elas parten, como epicentro do edificio, da biblioteca. Logo xa veñen as aulas, os comedores, pode que ata un museo, un dispensario ou habitacións, pero sempre está a biblioteca como centro. Esas masas de emigrantes saídas de Galiza, que ven mundo e outras culturas, que cambian a súa forma de pensar e o formato visual, saben que o ensino é fundamental. De aí a creación de escolas, uns centros que serán republicanos, laicos e moi avanzados pedagoxicamente.

As bibliotecas creadas cos cartos da emigración incorporaban aos seus fondos bibliografía do lugar onde estaban asentados os emigrantes. Por exemplo, sociedades asentadas en Bos Aires mandaban xornais de Bos Aires, libros sobre o sitio,... A propia Biblioteca América da Universidade de Santiago naceu un pouco en paralelismo con esta historia: Indianos galegos con moitos cartos que se dedican a enviar libros, revistas, xornais, fondos bibliográficos latinoamericanos á Universidade para que a xente de aquí puidera lelos.

Posteriormente ao golpe de estado estas bibliotecas serán destruídas salvo unha católica en Loño, no concello de Vila de Cruces, que era de confesión católica. Toda unha catástrofe tendo en conta que poderían ser entre trescentas e catrocentas aquí en Galiza.

 

Indicas no libro unha relación dos libros enviados polas Misións Pedagóxicas ás bibliotecas. Eran dous lotes: o 'España' e o 'Enciclopédico'. ¿Pero con qué libros en galego contaban os fondos bibliotecarios?

Aínda que tanto as Misións Pedagóxicas como a JIAL procuraron respectar o entorno comarcal e as diferentes literaturas, non atopei ningún título en galego nos fondos enviados. Seguramente en Cataluña si que houbera algún título en catalán. De tódolos xeitos imaxínate nos anos 30, era un momento con moito traballo por facer, seguramente as Misións Pedagóxicas preferiron mandar catro enciclopedias que enviar Cantares galegos, por poñer un exemplo.

 

¿Cal era a situación das bibliotecas galegas respecto a outras do Estado?

Antes do ano 31 as bibliotecas públicas do Estado español, tanto en Galiza como en Madrid ou en Murcia ou Andalucía, a parte de ser moi escasas, eran bibliotecas pequenas, eruditas, completamente elitistas e discriminatorias. Non todo o mundo tiña acceso a elas. A parte eran bibliotecas moi atrasadas, bibliográficamente falando; con fondos que na meirande parte deles trataban temas relixiosos e escritos en latín. Apenas existía literatura moderna ou literatura europea. Autores como Blasco Ibañez, Valle-Inclán, Azorín ou Unamuno estaban vetados nas bibliotecas.

Naquel tempo tampouco existía unha política bibliotecaria estatal, non existía o préstamo,... era un panorama desolador.

Resumindo, eran bibliotecas que non realizaban cometido algún. Aínda que fosen bibliotecas públicas non o eran na concepción que temos agora delas.

 

Chegamos ás tebras e á depuración de bibliotecas e fondos documentais perigosos para a nova moral establecida. ¿Supuxo a nivel educativo e cultural un retroceso ao nivel prerepublicano?

Si, claro. Foi un retroceso decimonónico tanto a nivel bibliotecario como no resto das facetas. Os golpistas trataron de acabar con toda clase de crítica, de razoamento, de pensamento libre... Buscaron descabezar todo movemento asociativo, de masas. Volver aos tempos escuros. Foi unha desfeita que seguimos pagando hoxe en día.

En Galiza foi principiar desde cero, cortouse o acceso á cultura en xeral. Freouse todo o avance cultural que as autoridades republicanas introduciron na poboación: creación de escolas, o acceso ás bibliotecas en igualdade... Todo isto caeu dun día para outro. Racharon, en definitiva, con todas as ferramentas que permitiran á sociedade pensar en liberdade.

Enrique Suñer, vicepresidente da Comisión de Cultura e Ensinanza franquista, dicía que no Ministerio de Instrución Pública había que entrar a sangue e lume. Para os golpistas ese era o peor Ministerio, non o de Gobernación ou o de Guerra. A educación era a culpable de todos os males que estaban asolando o país. Suñer escribiu todo isto nun libro.

 

O levantamento militar asañouse principalmente coas bibliotecas, a súa perda levou á conseguinte perda de coñecemento e á desaparición de xoias bibliográficas, moitas delas xa practicamente irrecuperables.

A biblioteca do Centro de Estudos Sociais Germinal foi un dos exemplos máis claros do que fixeron os golpistas contra as bibliotecas. Germinal era unha especie de Ateneo libertario que contaba cunha biblioteca de oito mil volumes, a máis grande de acceso público de toda Galiza. A biblioteca de Germinal foi queimada enteira.

Sen embargo, o que procuro explicar neste libro é que as queimas -que se produciron en moitos lugares como en Ferrol, na Coruña, en Viveiro, etc.- foron actos moi puntuais. Realmente o que se fixo foi incautar, roubar e espoliar. Tiñan por obxectivo entrar nas bibliotecas e decidir o que se podía ler e o que non; e podes imaxinar que foi o que decidiron que se podía ler: a vida de Santa Tareixa de Xesús, outro sobre os Reis Católicos, etc... O demais retirábano.

Pero volvamos a situarnos no ano 1937 e imaxinar o descontrol que podería haber. Moitos dos libros non aptos para a lectura destruíanse pero a maioría foron roubados indo parar ás casas particulares. Eu teño atopado en librarías de vello libros daqueles anos co selo do sindicato ou de particulares que eu sei que foron represaliados.

Outras das bibliotecas máis coñecidas que foi espoliada foi a de Casares Quiroga. Nunha ocasión un paisano da Coruña contoume que el vira, de neno, como da casa de Casares Quiroga saían falanxistas con caixas cheas de libros e como as repartían entre eles.

Esa represión cultural foi moi pensada: iso hai que retiralo, isto hai que perseguilo... e a historia di que por desgraza tiveron moito éxito.

 

Sinálanse como perdas fundamentais por simboloxía e por volume as bibliotecas de Casares Quiroga ou a do Germinal. Sen embargo é posible que a efectos prácticos a perda sexa maior naquelas aldeas e lugares que por vez primeira tiveron, durante a II República, acceso aos libros.

O que fixeron coas bibliotecas tanto das Misións Pedagóxicas como da JIAL, ao igual que con outras como as bibliotecas de Universidades, a biblioteca do Seminario de Estudos Galegos... foi revisar dun en un os fondos que as compuñan e apartáronse as obras que non conviña ler segundo os novos criterios establecidos.

A destrución de Germinal foi unha salvaxada xa que nela atopábanse obras que non había en calquera outro lugar do país; pero esas pequenas bibliotecas creadas durante a II República eran culturalmente o porvir de Galiza, freouse o seu progreso a nivel cultural e a nivel educativo.

Cando máis tarde o novo réxime creou as Comisións depuradoras de bibliotecas a verdade é que en Galiza tiveron máis ben pouco que depurar...

 

¿Qué quedou do mundo bibliotecario galego tras ese período de tebras?

Toda esa fase de persecución castrou xeracións enteiras. Galiza sumiuse nunha escuridade total e saír de aí é moi complicado. A República comezou a traballar crendo firmemente no dereito dos cidadáns a ter acceso á cultura e ás bibliotecas. Eran os cimentos dunha sociedade máis plural e máis libre, pero non houbo tempo, apenas cinco ou seis anos.

Trala Guerra Civil as bibliotecas galegas quedaron mesmamente que todo o demais, feito anacos e sen futuro algún. As bibliotecas pasaron a depender do Servizo Nacional do Libro e Bibliotecas, integrado posteriormente no Ministerio de Educación Nacional. Aos poucos comezaron a traballar, pero o concepto de biblioteca tal e como se entendía na II República desapareceu totalmente. Hai que ter en conta a idea e a imaxe que tiñan eles do libro. O acceso á cultura era un aspecto que máis ben importaba pouco. Entre as desfeitas que fixeron, as limitacións que impuxeron e a súa mentalidade ultracatólica predominante creouse un baleiro total, tanto en Galiza como no resto do Estado español. Sen dúbida a cultura e a educación foi a derradeira das súas prioridades.

 

 

Ames, Xullo do 2009